Midden in het dorp Aalten, aan de Landstraat, staat de laatgotische Oude Helenakerk.
Toen rond 800 de Saksen door Karel de Grote onderworpen werden, gelastte hij dat iedere gemeenschap een zg. hoofdhof ter beschikking moest stellen om er een kerk te bouwen. In de nederzetting Aladon of Alethnin was dat waarschijnlijk een stuk grond van de latere havezate de Ahof. Het eerste kerkje was waarschijnlijk een bouwwerk in de Karolingische bouwstijl, een voorloper van de romaanse bouwstijl. De kerk werd gewijd aan de heilige Helena, de moeder van de Romeinse keizer Constantijn de Grote, die zich bekeerde tot het christendom.
Aan het eerste kerkje werd in de 12e eeuw een tufstenen laatromaanse toren gebouwd. De romaanse bouwkunst kenmerkt zich door zware massieve muren met kleine vensters, voorzien van rondbogen. In tegenstelling tot de latere gotiek kent de romaanse bouwkunst weinig versieringen. De toren is geheel gebouwd van tufsteen, een zacht vulkanisch gesteente dat destijds in deze contreien veel gebruikt werd bij de bouw van kerken en burchten. De spits is een zogenoemde ingesnoerde naaldspits.
Tussen 1470 en 1483 werd het driebeukige schip van de kerk, eveneens in tufsteen, gebouwd. Geheel naar gebruik in de 15e eeuw werd dit gedeelte in de laatgotische stijl gebouwd. De gotiek kenmerkt zich door grote vensters met spitsbogen, die als het ware naar de hemel wijzen. In tegenstelling tot in de romaanse bouwkunst, hebben de muren nauwelijks tot zelfs helemaal geen constructieve waarde. Pilaren, gewelven en steunberen vormen samen de constructie van gotische kerken. Het hogere koor aan de oostzijde van de kerk werd in de periode tussen 1440 en 1450 gebouwd. Op de gewelven en muren werden eind 15e en begin 16e eeuw muurschilderingen aangebracht.
Tot aan de Reformatie eind 16e eeuw, viel de parochie Aalten onder het bisdom Münster, in tegenstelling tot de meeste andere parochies in Gelderland, die onder het bisdom Utrecht vielen. Tijdens de Reformatie viel de kerk in protestantse handen en dat is tot heden zo gebleven. Wel heeft de kerk altijd de naam van haar schutspatroon gehouden: de (Oude) Helenakerk. Tijdens de Reformatie werden beelden verwijderd en schilderingen met een laag witkalk afgedekt.
In 1973 moest de pleisterlaag gerestaureerd worden. Onder de zes tot zeven lagen witkalk bleken bijzondere schilderingen schuil te gaan. Onder deze schilderingen bevinden zich afbeeldingen van de twaalf apostelen, een voorstelling van het Laatste Oordeel, de kroning van Maria en, zeer uniek in West-Europa een afbeelding van keizer Constantijn de Grote, samen met zijn moeder Helena, de naamgeefster van de kerk. De schilderingen werden fasegewijs ontdekt; in 1974, 1989 en tussen 2000 en 2002. Na 2002 werden de schilderingen gerestaureerd.
Eveneens in 1973 stuitte een timmerman tijdens de restauratiewerkzaamheden op een oude grafkelder onder het koor. Op last van het kerkbestuur werd deze kelder weer gesloten, maar daarvoor had de timmerman een en ander al op foto vastgelegd en nauwkeurig nagemeten. Hij voltooide in 2019 een replica die tijdens de jaarlijkse kerstmarkt in Aalten eenmalig werd tentoongesteld. Lees hier meer over deze grafkelder.
Van juni tot september is de kerk van 13.30 tot 16.30 en op donderdagen van 10.30 tot 16.30 te bezichtigen.
Locatie:
Oude Helenakerk
Landstraat 22
7121 CR Aalten
